北京停车难困局下的众生相：每天都上演抢车位

?ыр?ыздар
?ыр. Кыргыздар
1-ш? ?атар: Шы??ыс Айтматов, Алы??л Осмонов, Биб?сара Бейшеналиева, Шабдан батыр 2-ш? ?атар: С?ймен??л Шо?моров, ??рманжан Дат?а, Т?лем?ш Океев, Жомарт Б?к?нбаев 3-ш? ?атар: Б?йт?к батыр, ?асым Тыныстанов, Сая?бай ?аралаев, То?оло? Молдо
Б?к?л халы?ты? саны
百度 改革必然触动一些人的利益，不是敲锣打鼓就能实现的。 7 млн.
Е? к?п тарал?ан айма?тар
?ыр?ызстан	5 470 800 (2023 ж.)
?збекстан	537 000 (2023 ж.)
?ытай	500 000
Ресей	500 000 (2022 ж.)
Т?ж?кстан	81 000 (2000 ж.)
?аза?стан	37 000 (2023 ж.)
Т?ркия	35 000
А?Ш	30 000 - 50 000 (2023 ж.)
Германия	11 200 (2022 ж.)
Корея Республикасы	6550 (2019)
БА?	5500 (2020)
Италия	5500 (2019)
?лыбритания	3000 (2022)
Т?лдер?
?ыр?ыз т?л?
Д?н?
ислам
Этникалы? топтары
?аза?тар, алтайлы?тар

?ыр?ыздар (?ыр. кыргыздар, кыргыз) — Орталы? Азияда мекендейт?н т?рк?т?лдес ?лт. Нег?з?нен ?ыр?ыз Республикасында т?рады. Хал?ыны? са?ы 7 миллион адам?а те? (2022-ж). Басым к?пш?л?г? ?ыр?ыз т?л?нде с?йлейд? сондай-а?, халы?ты? ?лтаралы? ?атынасы орыс т?л? болып саналады. ?ыр?ыздарды? нег?зг? диаспоралары ?збекстанда, ?ытайда, Т?ж?кстанда, Ресейде, ?аза?станда, Т?ркияда, Ау?анстанда мекендейд?.

Этноним?

??ыр?ыз? этноним? с?збе-с?з ??ыры? рулы халы?? дегенд? б?лд?ред? (т?рк? т?л?нен ??ыры? + ?ыз? ?ыры? о?ыздан). ?О?ыз? с?з? ?тайпа? ж?не ?тайпалар ода?ы? дегенд? б?лд?ред?. Ю.А.Зуев шы?у тег? мен т?р?ктену? ??ндарды? батыс?а ?арай жылжуымен т?келей байланысты халы?тарды? б?р? – ежелг? ?ыр?ыздар екен?н атап ?тт?. Ол т?рк?лерд?? ??ыр + к?н? немесе ?далалы?, дала + к?н? с?зд?к ?орына с?йене отырып, ??ырк?н? этноним?н ашады, я?ни далалы? ??ндар, дала ??ндары.

Нег?з?нде ?ыр?ыздар ?алатай-?ыр?ыз?, ?бурут?, ?закаменный ?ыр?ыз?, ?жабайы тас ?ыр?ыз?, ??ара ?ыр?ыз? деп аталды.

Эндоэтноним?

?аза? т?л?нде – ??ыр?ыздар?; хакас т?л?нде – ?Хыр?ыслар?; ?ырым татар т?л?нде – ?Q?r??zlar?; ?з?рбайжан т?л?нде – ?Q?r??zlar?; ?збек т?л?нде – ?Qirg'izlar?; по-каракалпакски – ?Q?rg'?zlar?; т?р?к т?л?нде – ?K?rg?zlar?; татар т?л?нде – ?Кыргызлар?; ?алма? т?л?нде – ?Киргизм?д?; ?ытай т?л?нде – ?柯尔克孜族?; орыс т?л?нде – ?Киргизы?; т?ж?к т?л?нде – ??ир?из?; украин т?л?нде – ?Киргизи?; а?ылшын т?л?нде – ?Kirghizs?; француз т?л?нде – ?Kirghizes?; Якутск?де – ?Кыргызтар?; мо??ол – ?Киргиз?.

Т?л? мен жазуы

?ыр?ыз т?л? — ?ыпша? тобына жатады. ?ыр?ыз т?л?не жа?ын т?л — алтай т?л? мен ?аза? т?л?. ?ыр?ыз т?л?нде мо??ол т?л?нен ауыс?ан с?з к?п те, араб-парсы к?рме с?здер? аз. Фонетикасында с?з басында?ы спирант ж ?атайып, аффрикат дж болып, ш дыбысы ?атайып ч болып айтылады, с дыбысы ш дыбысымен алмасады. ?л?к септ?г?н?? жал?ауы н дыбысымен ая?талады: баланын, адамнын. Жалпы ? м?рын дыбысы сирек ?олданылады. ?ыр?ыз т?л?нде дифтонг дауыстылар аа, оо, уу, ??, ээ, ?? бар, ер?н ?ндест?г? ?лкен орын алады: тоо (тау), то?ум (то?ым), ?з?н (?зен). Жазуда орыс т?л?ндег? 33 ?р?пке ?осымша ?, ?, ? ?р?птер? та?балан?ан. ?аз?рг? ?ыр?ыз т?л?ндег? 14 дауысты фонеманы? сег?з? — ?ыс?а дауыстылар, алтауы — созылы??ы дауыстылар. Морфологиялы? ??рылымы жа?ынан ?ыр?ыз т?л? жал?амалы (агглютинативт?) т?лге жатады, солт?ст?к ж?не о?т?ст?к диалект?лер?не б?л?нед?. ?деби т?л? солт?ст?к диалект?с? нег?з?нде ?алыптас?ан, о?т?ст?к диалект?с?нде ?аза?, ?збек т?лдер?н?? ?сер? бай?алады. ?ыр?ыз т?л?н?? ?л?пби? 1928 жыл?а дей?н араб жазуы, кей?н латын ?л?пби?, 1940 жылдан кирилл ?л?пби? нег?з?нде ?алыптас?ан.

Д?н?

?ыр?ыздар ?ш?н сен?м ?м?рд?? ма?ызды б?л?г? болып табылады. Сонымен б?рге олар ?рт?рл? д?ндерд? ?станады, б?ра? басым к?пш?л?г?н м?сылмандар (75%) ??райды, олар исламда?ы е? ке? тара?ан ба?ыт – с?ннизмд? ?станады. Олардан кей?н православиел?к христиандар (20%). Сонымен ?атар, елде иудаизм, буддизм ж?не бас?а да д?ни а?ымдарды? б?р?атар ?к?лдер? т?рады. Д?ст?р бойынша о?т?ст?ктег? ?ыр?ыздар солт?ст?кке ?ара?анда д?ндар болып келед?, ал онда?ы меш?ттер мен медреселерд?? саны елд?? бас?а айма?тарымен салыстыр?анда ?лде?айда к?п.

?оныстану айма?тары

?ыр?ыздарды? басым б?л?г? ?ыр?ыз Республикасында т?рады. ?ыр?ыздарды? е? ?р? автохонды топтары ?збекстанда, ?ытайда (Шы?жа?-?й?ыр автономиялы ауданыны? ?ызылсу-?ыр?ыз автономиялы округ?), Т?ж?кстанда (Таулы-Бадахшан автономиялы облысыны? Муграб ауданы мен Лахш ауданы), ?аза?станда мекендейд?. О?ан ?оса ?ыр?ыздарды? б?р б?л?г?н Ресейде, Т?ркияда, Украинада, Солт?ст?к Ау?анстанда кездест?руге болады. Ке?ес Ода?ыны? ыдырауынан кей?н ?ыр?ыздарды? б?р б?л?г? шетелге (нег?з?нен Ресейге) ?оныс аудар?ан.

Тарихы

Ф.И. фон Страленбергт?? 1730 жыл?ы картасында?ы ?ыр?ыздар (K?rgese Brutt Tattari)

?ыр?ызды? б??ы тайпасыны? Ресей империясыны? ??рамына ену? туралы анты (1855)

?ыр?ыздар жер?н адам баласы ежелг? тас д?у?р?нен (б?дан 300 мы? жыл б?рын) мекендей баста?ан. Б.з.б. 3-мы?жылды?та алдымен мыстан, кей?ннен ?оладан жасал?ан ??ралдар тарады. Б.з.б. 7 — 6 ?асырларда ??рал-саймандар тем?рден жасалынып, мал шаруашылы?ы жетекш? орын?а шы?ты. Тайпалы? ода?тар, ??л иеленуш? мемлекеттер ??рылды. Солт?ст?кте са? тайпалары (б.з.б. 7 — 3 ?.), кей?ннен ?йс?ндер (б.з.б. 2 — б.з. 5 ?.) ?м?р с?рд?. О?т?ст?к аудандар Кушан патшалы?ына (б.з. 1 — 4 ?-лары) ба?ынды. 6 — 7 ?-ларда Батыс Т?р?к ?а?анатыны? орталы?ына айналды. Экономикасы жет?л?п, су ди?рмен? мен каналдар ж?йес? салынды, жа?а да?ылдар (ма?та) ег?лд?. К?шпел? тайпалар арасында орхон, со?ды жазулары тарады. Шу, Талас, Ысты?к?л аудандарында ?алалар бой к?терд?. Орталы? Азияны? бас?а айма?тарымен байланыс к?шейд?. 10 — 12 ?асырларда Жет?су мен ?ыр?ыз жер?нде ?арахан мемлекет? ??рылып, ?нд?рг?ш к?штер жо?ары саты?а к?тер?лд?. Талас ???р? к?м?с шы?аруды? орталы?ына айналып, ?ол?нер, сауда дамыды. 13 ?асырды? бас кез?нен Шы??ысхан империясына, оны? ?ш?нде Ша?атай ?лысына ?арады. 14 — 15 ?асырларда ел аума?ы Мо?олстан мемлекет?н?? ??рамына к?рд?. 15 ?асырды? 2-жартысынан жерг?л?кт? ?ыр?ыз тайпалары б?р орталы??а б?р?ге бастады. ?с?ресе жо??ар шап?ыншылы?ы ?ыр?ыздарды ?атты ?ыр?ын?а ?шыратты.

?о?ан ханды?ыны? ??рамында

XVIII ?асырды? ая? кез?нен бастап олар ?о?ан ханды?ына ба?ынышты болды. ?о?ан езг?с?не ?арсы к?ресте ?ыр?ыздар Ресейден к?мек алу ма?сатында 1814 ж?не 1824 жылдары Батыс С?б?р ?к?мет орындарымен кел?сс?з ж?рг?зд?.

1832 жыл?ы а?ылшын картасында?ы ?ыр?ыздарды? (bourouts) ?оныстануы

Ресей империясыны? ??рамында

1863 жылы елд?? солт?ст?к б?л?г? 1876 жылы о?т?ст?к б?л?г? Ресейге ?осылып, Т?рк?стан генерал-губернаторлы?ына (1867—1917) ?арады. Елге ?шк? Ресейден казак-орыстар мен орыс шаруалары кел?п, ?оныстана бастады. Тауар-а?ша ?атынастары дамып, ма?та тазалау, май айыру, тер? ??деу, сыра ?айнату ?нд?р?стер? пайда болды. Тау-кен, к?м?р ?нд?ру ?нерк?с?птер? ??рылды. Кредит мекемелер? мен акционерл?к сер?ктест?ктер д?ниеге келд?. Б??ан ?оса отарлы? езг? де к?шейд?.

Сырттан келуш?лер мен жерг?л?кт? халы? арасы шиелен?се бастады. Б?р?нш? д?ниеж?з?л?к со?ыс жылдарында алым-салы? к?рт к?бей?п, халы?ты? т?рмысы ?атты нашарлады.

1916 жыл?ы к?тер?л?с

1916 жылы ?ара ж?мыс?а адам алу ж?н?ндег? патша жарлы?ына с?йкес ?ыр?ыздар да жаппай к?тер?л?ске шы?ты. Б?ра? б?л к?тер?л?стер к?шпен басылды. 1917 жылы А?пан т??кер?с?нен кей?н елде к?п ?к?метт?л?к орнады. ?ыр?ыз интеллигенциясы автономия?а ?ол жетк?зуге тырысты.

Ке?ес д?у?р?

1917 жылды? ая?ы мен 1918 жылды? бас кез?нде Ке?ес ?к?мет? же??ске жет?п, ел с?у?р айынан бастап (1918) Т?рк?стан АКСР-ыны? ??рамына к?рд?. Жерг?л?кт? халы?ты? б?р б?л?г? — наразы топтар Ке?ес ?к?мет?не ?арсы ?арулы жаса?тар ??рды, а? гвардияшылармен ода?тасты. Б?ра? б?л к?тер?л?стерд? ?ызыл Армия басып тастады. Жер-су реформалары жасалды. 1924 — 25 жылдары Орталы? Азияда?ы республикаларды? ?лтты?-мемлекетт?к сипатыны? белг?лену? н?тижес?нде БОАК-ты? шеш?м?мен 1924 жылы 4 ?азанда РКФСР ??рамына к?рет?н ?ара-?ыр?ыз Автономиялы облысы ??рылды, ол 1925 жылды? 25 мамырынан ?ыр?ыз АО деп аталды, ал 1926 жылы 1 а?панда ?ыр?ыз АКСР-ы болып ?айта ??рылды. 1925—1940 жылы халы? шаруашылы?ы жедел дамып, 140 ?нерк?с?п орны салынды. ?нерк?с?пт?? металл ??деу, м?най, т?ст? металлургия, то?ыма, та?ам, т.б. жа?а салалары пайда болды. Бай- манаптар к?мпескелен?п, шаруалар ?жымшарлар?а б?р?кт?р?лд?. КСРО-ны? 1936 ж. 5 желто?санда ?абылдан?ан жа?а Конституциясы бойынша, ?ыр?ыз АКСР-ы ?ыр?ыз КСРына айналды. 1939 ж. 21 ?арашада республика ?штей облыстар?а б?л?нд? (Ош, Тянь-Шань (Нарын), Ысты?к?л, Жалалабад, Фрунзе). Ек?нш? д?ниеж?з?л?к со?ыс?а ?ыр?ыз хал?ы да белсене араласты. 70 жауынгер Ке?ес Ода?ыны? Батыры атанды. Со?ыстан кей?нг? жылдары ол индустриалды-аграрлы республика?а айналды. 1990 жылды? ?азанында ?ткен ?ыр?ыз КСР Жо?ар?ы Ке?ес?н?? сессиясы елд?? атауын ?ыр?ызстан Республикасы деп ?згертт?. Сол жылы 15 желто?санда Жо?ар?ы Ке?ес елд?? егеменд?г?н жариялады.

Рулы?-тайпалы? ??рылымы

• О? ?анат
  • Та?ай тарма?ы: Сарыба?ыш, Б??ы, Солто, Карачоро, Саяк, Чегиртке, Жедигер, Черик, Азык, Ба?ыш, ?о?ырат.

    

    А? ?алпа? киген ?ыр?ыз ?лтыны? ?к?л?

    

    ?ыр?ыз ?л?пби?

  • Адигине тарма?ы: Баарын, Жолжакшы, Бёрю, Бар?ы, Сарттар, ?араба?ыш.
  • Наалы-эже тарма?ы: Мо?ол
  • Му?гуш тарма?ы.
• Сол ?анат
  • Кушчу
  • Саруу
  • Мундуз
  • ?ытай
  • Басыз
  • Чо?багыш
  • Жет?ген
• ?шк?л?к тобы:
  • Тёлёс
  • Кыдырша
  • ?а?лы
  • Кесек
  • Ават
  • Жоокесек
  • Бостон
  • Найман
  • Оргу
  • Нойгут
  • Теит
  • ?ыпша?

Т?рмыс салты

?ыр?ыз хал?ыны? ?аз?рг? ?к?лдер? ?здер?н?? ата-бабалары сия?ты мей?р?мд?л?г?мен, ашы?ты?ымен ж?не ?она?жайлылы?ымен ерекшеленед?. ?ыр?ыз хал?ыны? отбасылы? д?ст?рлер?нде оларды? нег?з?не ?лкенд? сыйлау, жас ?рпа?ты? ту?ан-туыстарына деген ??рмет сез?м?, туыстарымен татулы? пен ?зара т?с?н?ст?кт? са?тау?а ж?не жа?ындарын ба?алау?а ?мтылуы бар. ?лкен отбасы м?шелер?н?? шеш?м? жас ?рпа? ?ш?н б?рыннан за? болып санал?ан. ?ыр?ыздар ежелден ма?ызды м?селелерд? шешкенде а?са?алдар ке?ес?не ж?г?нген. Б?лар б?к?л ауылда ерекше ??рметке ие бол?ан руды? ?лкендер? болатын.

Елд? мекендер? мен д?ст?рл? баспаналары

?ыр?ыз хал?ыны? материалды? м?дениет?н?? жар?ын к?р?н?стер?н?? б?р? – к?шпел? т?р?ын ?й – ?боз ?й? ки?з ?й?. Ол к?шпел? ?м?р салтына тамаша бей?мделген: ж?мса?ты?, дизайнны? ?арапайымдылы?ы, тасымалдауды? ?арапайымдылы?ы, маусымды? пайдалану оны? т?ра?ты ?асиеттер? болды. Ки?з ?й а?аш конструкциядан т?ратын д??гелек п?ш?н берет?н жиналмалы тор ?абыр?аларыны? б?рнеше б?л?ктер?нен ?кереге? ??растырылды. ?Кереге? б?лек ??анат? буындардан т?рды, оларды? ?ст?нде ки?з ?йд?? к?мбез? – ?т?нд?к? сыры?тар?а к?тер?лд?. Ки?з ?йд? орнату кез?нде к?ребер?с жер бедер? ж?не желд?? ба?ытына байланысты ?р т?рл? ба?ытталды. Алайда шы?ыс?а, ауылды? орталы?ына ба?ыт басым болды.

?ыр?ыз ки?з ?й?

Ки?з ?йден бас?а тасымалданатын т?р?ын ?йд?? бас?а т?рлер? де бол?ан:

• жо?ар?ы б?л?г?нде - "сайма алачык" немесе "отоо" байланыстырыл?ан конус т?р?зд?, ки?збен жабыл?ан шалаш,
• шалаш пен ки?з ?йд?? ортасы - "алачык",
• "кереге" ки?з ?й?н?? торлы ?а??асы жо? жылжымалы т?р?ын ?й.

Т?р?ын ?йд?? б?л т?рлер? асы?ыс салынып, ?олайсыз ауа-райында шопандар мен малшылар панала?ан.

?ыр?ыздар жылжымалы т?р?ын ?йлерден бас?а стационарлы?, т?ра?ты типтег? ??й?, ?тамдар? сал?ан. М?ндай т?р?ын ?йлер 19 ?асырдан бастап отыры?шылы??а к?шу кез?нде жаппай пайда болды. Б?л ауысу б?ркелк? емес ?тт?: ?ыр?ызстанны? о?т?ст?к Фер?ана б?л?г? солт?ст?к б?л?г?не ?ара?анда отыры?шы ?м?р салтына ерте к?шт?. 19 ?асырды? 2-жартысыны? ?з?нде-а? жазы? айма?тарда?ы ?ыр?ыз отбасыларыны? к?пш?л?г?н?? шаруашылы? ??рылыстары бар т?ра?ты ?йлер? болды. ?ыр?ызстанны? солт?ст?к б?л?г?нде ?йлер сазды ны?ыздау ?д?с? – ?сокмо? ар?ылы салын?ан. М?нда орыс ж?не украин ?оныстанушылар айма??а ?оныстана баста?аннан кей?н Ресей мен Украинаны? еуропалы? б?л?г?н?? м?дениет?не т?н ?йлер салынды. Б?л процесс ?с?ресе 20 ?асырды? басында к?шейд?. Кей?ннен ?йлер барлы? жерде ?ыш к?рп?штен, сирек к?йд?р?лген к?рп?штен т?р?ызыла бастады. ?й салу т?ж?рибес?не т?бес? би?к а?аш ?йлер, к?ребер?с пен к?шеге терезелер?, сонымен ?атар ?йге ?ргелес жат?ан шаруашылы? ??рылыстары, ?имараттарды орналастыру?а арнал?ан к?ше ж?йес? к?рд?.

Д?ст?рл? ки?мдер?

?ыр?ыз а? ?алпа?ы

?ыр?ыз ки?мдер? ки?зден, тер?ден, ж?ннен т?г?лген. ?лтты? ки?мдер мерекелерде ки?лед?, б?ра? к?ндел?кт? ?м?рде олар ?арапайым еуропалы? ки?мдерд? ?натады. ?йелдер ?ара жылтыр матадан т?г?лген т?рл?-т?ст? ортаазиялы? ж?бектертен, кейде ?йден т?г?лген маталардан кестемен безенд?р?лген т?л?г? бар белдемше киген. К?ндел?кт? белдемш?ге кесте т?гу болма?ан. Белдемш? к?б?не ?ыс?а немесе ?зын же?д? камзолды? ?ст?не, кейде к?йлект?? ?ст?не ки?лед?.
?йелдер костюм? сондай-а? жа?асы бар ?зын, ке? жейде к?йлег?мен, же?с?з кеудешемен ж?не т?зеге дей?н созылатын жала?аш ?амзолмен ерекшеленед?. ?йелдерд?? ?лтты? бас ки?м? би?к та?ия – элечек бол?ан. ?йелдер ки?м? кешен?не ашы? матадан т?г?лген ке? ?зын к?йлек, шалбар, ?ара т?ст? матадан т?г?лген ?ыс?а же?с?з кеудеше немесе сол матадан т?г?лген шапан т?р?зд? ки?м – ?бешмант? (??амзур?) к?рд?. Т?рмыс?а шы??ан ?йелдер жамбастарына ке? белд?кке т?г?лген ?ыс?а ?аусырмалы белдемше – ?бельдемчи? киген. Белдемше мен белбеу кестемен безенд?р?лген. ?ыста ?йелдер тон - ?ичик? киет?н. ?ыздарды? бас ки?м? – ?тебетей? т?бес? ?лб?рмен ?шекейленген, ?ст??г? жа?ы ?ауырсынмен безенд?р?лген ша?ын бас ки?м болды. ?йелдер шаштарын жауып т?ратын кестел? ?алпа? пен ?зын а? та?иядан т?ратын к?рдел? ?ос бас ки?м киген.

Ерлер ки?м? ?ыр?ыздарды? д?ст?рл? ки?мдер?н?? е? т?н б?л?ктер? был?ары белбеумен байлан?ан ?аусырмалы шапан – ?кементай?, был?арыдан немесе к?дер?ден т?г?лген ке? шалбар болды. Т?мсы?ы жо?ары ?аратыл?ан ки?з немесе был?ары ет?к ж?не ки?зден жасал?ан бас ки?м ?алпа?. ?ыста – ?ой тер?с?нен то?ыл?ан тон ж?не а? тер?с?нен жасал?ан бас ки?м кид?. ?ыр?ыздарды? ерлер ки?м? т?к жа?алы туника т?р?зд? жейдеден, т?менг? жа?ы сырып т?г?лген шапаннан т?рды. ?ыр?ыздарды? е? к?п тара?ан бас ки?м? – а? ки?з ?алпа?. ?ыр?ыздар ки?мдер?н?? ?ст?не ки?зден жасал?ан шекпен (чепкен) киген. Суы? ж?не ?олайсыз ауа-райында м?ндай шапан ?те ?ажет болды - ол ыл?алдан, желден ж?не суы? пен к?н с?улелер?нен ?ор?ады.

Д?ст?рл? та?амдары

Оромо

Технологиясы мен ассортимент? жа?ынан бас?а т?рк? к?шпел? халы?тарыны? та?амдары о?ан ?те жа?ын. Елд?? о?т?ст?г? мен солт?ст?г?нде б?ршама айырмашылы?тар бар. Солт?ст?к ж?не о?т?ст?к ?ыр?ыздарды? д?ст?рл? та?амдары мен д?мдер?ндег? б?л айырмашылы?тар кейб?р территориялы? бытыра??ылы?пен, сондай-а? ?рт?рл? халы?тармен жа?ынды?ымен байланысты.

Солт?ст?к айма?тарда басты мерекел?к та?ам – бешбарма? – кеспе ?осыл?ан майдалап турал?ан п?с?р?лген ет, ал о?т?ст?кте азиялы?тарды? отыры?шы халы?тарынан алын?ан палау к?б?рек танымал. Сондай-а?, шай та?дауында айырмашылы?тар бар. Солт?ст?кте с?т ?осыл?ан ?ара шай, о?т?ст?кте шай?а с?т ?осылмайды. Жерг?л?кт? ?ыр?ыз та?амдарынан (нег?з?нен ет) бас?а, о?т?ст?кте к?р?шт?? жерг?л?кт? сорттарынан жасал?ан палау ?те танымал. Ысты?к?л айма?ыны? шы?ысында д?нгендерден алын?ан крахмал гарнир?мен сал?ын, ащы сорпа ашлямфу ?ыр?ыз асханасыны? б?р б?л?г?не айналды.

?ыр?ызды? ?лтты? асханасында ет ерекше орын алады. Мерекелерге, д?ни немесе отбасылы? мерекелерге немесе жерлеуге байланысты ?ой немесе бас?а мал сойылады. ?озы мен сиыр ет?нен б?лек, жыл?ы ет? де танымал, жыл?ы ет?нен жасал?ан та?амдар жо?ары ба?аланып, деликатес саналады.

С?т ж?не с?т ?н?мдер? ?те танымал. С?т таза к?й?нде де, с?т ?н?мдер? т?р?нде де – ?айма?, айран, ??рт, ?ымыз, с?збе, май, чалап, т.б. т?тынылады.

Фольклоры

Манасшы

Фольклор ертеде тек ауызша т?рде бол?ан. Орындаушылар б?р-б?р?н?? музыкасын ??ла??а?ыс ет?п ?абылда?ан. ?ыр?ыз хал?ыны? музыкалы? шы?армашылы?ыны? елеул? б?л?г?н халы? ?ндер? ??райды. ?ыр?ыз ?н фольклорыны? ерекше т?р? – а?ынды? жыр. А?ын – халы? ?нш?с?, импровизатор. А?ын ?н?н комузда шерт?п ойнайды.
?ыр?ыз фольклорыны? жанрлары сан алуан. ?ыр?ыз фольклорында ??рыпты? поэзия мен лирикалы? жанрдан бас?а, ?негел? ауызша поэзия, ма?ал-м?телдер, ж?мба?тар мен ертег?лер, мифтер мен а?ыз-??г?мелер молынан к?р?н?с тап?ан. ?ыр?ыз ?ндер? жа?ымды, ?уенд?.

?ыр?ыз фольклорыны? е? танымал жанрларыны? б?р? – ?Манас? эпосы. Б?л аты а?ыз?а айнал?ан Манас батырды? ерл?к ?стер?н баяндайтын к?не эпосты? жыр. ?Манас? жыры – 20 мы? жолдан т?ратын ж?не тарихи, саяси-?леуметт?к о?и?аларды, сонымен ?атар мифологиялы? элементтерд? жетк?зет?н ?лемдег? е? ?за? ж?не е? к?лемд? эпикалы? шы?армаларды? б?р?. Д?ст?рл? ?ыр?ыз халы? ертег?лер? мен а?ыздары да осы халы?ты? фольклорында ерекше орын алады. Олар ?рт?рл? кей?пкерлер, си?ырлы жаратылыстар, махаббат хикаялары туралы айтады. Белг?л? ?ыр?ыз ертег?лер?н?? ?ш?нде ?ыр?ыз ?о?амыны? ??ндылы?тары мен моральды? нормаларын жетк?зет?н "Кочкор Ата", "Каламгоо", "Келечек ж?не Алма" деп атау?а болады.

Би ?нер? де ?ыр?ыз фольклорыны? ма?ызды б?л?г? болып табылады. Д?ст?рл? ?ыр?ыз билер? ?ыр?ыз хал?ыны? ?м?р?ндег? т?рл? о?и?аларды, мысалы, ?йлену тойларын, мерекелерд? ж?не бас?а да мерекелерд? к?рсетед?. Билерде ?ыр?ыз м?дениет?н?? рухы мен с?лулы?ын жетк?зет?н тал?ампаз ?оз?алыстар, ерекше костюмдер мен музыкалы? с?йемелдеу ?олданылады.

Е? танымал музыкалы? аспап – ?ш ?шект? шертпел? комуз. Ек? ?шект? и?лген ?ия? пен ?амыс тем?р ауыз комузы танымал. Жеке музыканы ойнау ?ыр?ыз хал?ыны? д?ст?р?. Музыканттар мен ?нш?лерд?? кезек-кезек ?нерлер?н бай?ау т?р?нде ?тк?зу танымал.

?аза?станда?ы ?ыр?ыздар

?ыр?ыздар ежелден ?аза?тармен т?скейде малы, т?секте басы ?осыл?ан, д?н? б?р, т?л? жа?ын, салт-д?ст?р? ??сас халы?. ?ыр?ыздар 1970-99 ж. аралы?ында республика хал?ыны? шамамсн 0,1%-ын ??раса, ?аз?рг? саны - 30 мы?, оны? ?ш?нде Жамбыл облысында 9,2 мы?, О?т?ст?к ?аза?стан облысында 2,8 мы?, Ма??ыстау облысында 588, Шы?ыс ?аза?стан облысында 542, Алматы ?аласында 6,7 мы?. Астана ?аласында 3,9 мы? ?ыр?ыз (2014) т?рады.

С?лтеме

• Орта??орда б??ан ?атысты медиафайлдар бар: ?ыр?ыздар