诺唯真游轮喜悦号联合法拉利 呈献首个海上卡丁车赛道
| Антарктида | |
.svg) | |
| Территория | 14 107 000 км2 |
| Халы? саны | 5000 (т?ра?ты емес) адам |
| Ты?ызды?ы | 0 адам/км2 |
| Енед? | 0 мемлекет |
| Т?уелд? айма?тар | 0 |
| Т?лдер? | жо? |
| Уа?ыт белдеулер? | барлы?ы |
| Интернет ?йш?г? | .aq |
| ?р? ?алалары | Мак-Мердо станциясы бейресми астанасы болып саналады |
 Антарктида Орта??орда | |
Антарктида (гр. ?νταρκτικ?? — Арктика?а кер?с?) — О?т?ст?к поляр айма?ыны? орталы?ында орналас?ан материк. К?лем? 14 млн шаршы км шамасындай. Антарктида Атлант, ?нд? ж?не Тыны? м?хиттарымен ?оршалган. Антарктиданы 1820 ж. орысты? саяхатшылары Беллинсгаузен мен Лазарев б?р?нш? рет аш?ан. Антарктиданы т?гелдей ?алы? м?з басып жатады. Оны? орташа ?алы?ды?ы - 1500 м шамасындай, ал е? ?алы?ы - 4000 м. ?с?мд?ктер мен жануарлар д?ниес? те??зге таяу жерде ?шырасады.Б?л - Жер шарымызда?ы 6 материкты? б?р?.Ол ?иыр о?т?ст?кте т?гелдей м?з ??рсанып жатыр.
Антарктида географиясы
[??деу | ?айнарын ??деу]Антарктида — Жер шарыны? о?т?ст?к полюс? саналатын ??рлы?. Жер?н?? аума?ы 12,3 млн. км2, ал ?айра?ды? м?зды?тар мен аралдарды ?ос?анда 14,0 млн. км2-ге жетед?. Жер?н?? 99%-ын ?алы? м?з басып жатыр. Оны? жалпы к?лем? 26 млн. кm3. Антарктида – д?ние ж?з?ндег? е? би?к ??рлы?. Оны? м?з жамыл?ысымен ?оса есептегендег? орташа би?кт?г? 2040 м, я?ни барлы? ??рлы?тарды? орташа би?кт?г?нен (870 м) 3 есе арты?. ??рлы?ты? жа?алы? сызы?ы онша т?л?мденбеген, оны? ??рамына б?р ?ана ?лкен т?бек – Антарктида т?бег? мен б?рнеше ?ргелес аралдар – Александр ? жер?, О?т?ст?к Шетланд, Георгия ж?не Оркней, Беллени к?ред?. ??рлы?ты? жа?алауын О?т?ст?к м?хит сулары мен Уэдделл, Беллинсгаузен, Амундсен, Росс, ?арышкерлер, т.б. те??здер? шайып жатыр. Антарктида ??рылы?ыны? нег?з?н абсолютт?к жасы 1,6 млрд. жыл болатын гондваналы? платформа т?зед?, басым б?л?г? архей эрасында?ы гнейс, кристалды жа?пар тас, граниттерден ??рал?ан. Жыныстарды? ?рге тастарыны? ?алы?ды?ы 20 км-ге жетед?. Антарктида платформасы ?з?н?? геологиялы? ??рылымы мен жыныстарыны? ??рамы жа?ынан Бразилия, Австралия, Экваторлы? ж?не О?т?ст?к Африка, ?нд?стан платформаларына ?те ??сас. Ол т?менг? ж?не жо?ар?ы палеозойлы? ??рылымдары есеб?нен к?лем? ?л?айып, батыста?ы Антарктида т?бег?н алып жат?ан мезо-кайнозойлы? Анд ?атпарлы ж?йес?н?? жал?асы болып табылатын жас ?атпарлы ??рылымдар?а ?ласады. Оларды? ?ргетасыны? ?те к?шт? ?згер?ске ?шыра?ан ??рлы?ты? ш?г?нд? жыныстардан ??рал?анды?ы осы айма?та жер ?ыртысыны? ??рлы?ты? тип?н?? дамы?анды?ына д?лел болады. Онда?ы жер ?ыртысыны? орташа ?алы?ды?ы 40 км.
Антарктиданы? ?аз?рг? жер бедер?н?? ?алыптасуы жа?а жанартаулы? ат?ылаулар н?тижес?нде ж?руде. Жанартаулы? таулар?а Эребус (3794 м), Террор (3262 м) жатады.
Жер бедер? ерекшел?г?не байланысты Батыс Антарктида ж?не Шы?ыс Антарктида болып ек?ге б?лед?. Оларды жан-жа?ынан жа?алаулы? ж?не ?шк? ??рлы?ты? белдеу ?оршай орналас?ан. Жа?алаулы? тау белдеу? б?рнеше ?р? тау жоталарынан т?рады. Олар?а Голицин, Принц-Чарльз, Эндерби тау с?лемдер?, Королева Мод жер? мен Трансантарктида таулары, Пенсакол, Шеклтон таулары жатады. Тауларды? орташа би?кт?г? 1200 – 2500 м, абсолютт?к би?кт?г? 3500 – 4000 м-ге жетед?. ?шк? ??рлы?ты? тау белдеу?не Гамбурцев тауы (абсолютт?к би?кт?г? 3550 м) жатады. Шы?ыс Антарктиданы? те??з де?гей?нен жо?ары орналас?ан б?л?г?н?? орташа би?кт?г? 690 м, ал оны? те??з де?гей?нен т?мен жат?ан б?л?г?н?? орташа ойысты?ы 460 м. Батыс Антарктида жер?н?? 80%-дан астамы м?з айдынында ?те ?атты ойыс?ан ойпа?дар. Оны? орташа тере?д?г? – 700 м. ?ал?ан 20%-ына д??ес таулы жер бедер? т?н. Я?ни Батыс Антарктиданы? жер бедер? шы?ыспен салыстыр?анда ?те ?атты т?л?мденген. ??рлы?ты? е? би?к н?ктес? Элсуорт тауында?ы Винсон тау с?лем? (5140 м), те??з де?гей?нен е? т?мен жат?ан жер – Бентли ойысы. Ал?апты ке? жазы?тарда?ы ??рлы?ты? ?айра?ды? м?зды?тары Антарктида жер?н?? 12%-дай жер?н алып жатыр.
К?рш?лес аралдарда?ы м?зды?тармен ?осып есептегендег? оларды? жалпы ауданы 1,65 млн. км2. ?айра?ды? м?зды?тарды? 83%-ы Батыс Антарктидада, оларды? е? ?р?лер? – Росс ж?не Ронне-Фильхнер м?зды?тары. М?зды?тарды? шетк? б?л?г? к?п жа?дайда ?з?л?п т?с?п, м?зтаулар?а айналып, м?хит суында онша?ты жылдар бойы ?ал?ып ж?ред?. Антарктида таулары мен жа?алаулы? б?л?ктер?нде жылжымалы м?зды? т?р? кездесед?, оны? е? ?р?с? – Ламберт м?зды?ы (?зынды?ы 700 км, ен? 30 – 40 км). Антарктида – жер шарында?ы м?зды? п?ш?ндерд?? барлы? т?р?н?? шо?ырлан?ан айма?ы, м?нда тек жер асты м?здануы мен м??г? то?ны? ?лес салма?ы аз. Жер шарыны? бас?а ??рлы?тарында?ы т?щы су ?оры 2 млн. км3 болса, Антарктидада?ы т?щы су ?оры 26 млн. км3. ??рлы?ты? м?з баспа?ан жерлер?н??, я?ни ш?ратты? (оазис) жалпы ауданы 2500 км2. Олар к?б?не жа?алаулы? б?л?ктерде те??з де?гей?нен 100 м би?кт?кте орналас?ан, е? ?р?лер? – Бангер, Вестфолль, Грирсон, Ширмахер. Сонымен ?атар Виктория жер? (4000 км2) мен Александр ? жер? (400 км2) сия?ты би?к таулы? ш?раттар да кездесед?.
Климаты
[??деу | ?айнарын ??деу]Антарктиданы? климаты – полярлы? континентт?к. Климатты? ерекшел?г?не байланысты Антарктида – суы?ты? полюс?. Ол сондай-а?, жер шарыны? е? к?шт? желдер мен жаз?ы жиынты? радиацияны? да полюс? болып табылады. О?т?ст?к полюс айма?ы Арктикамен салыстыр?анда Антарктида Жерд?? К?нге е? жа?ын н?ктес?нде (перигелий) орналас?анды?тан К?н жылуын 7%-дай арты? алады. Ауаны? м?лд?р ?р? ??р?а? болуы, я?ни антициклонды? ауа райы к?н радиациясыны? жерге кедерг?с?з жету?не м?мк?нд?к беред?. Антарктида жазында, я?ни желто?сан мен ?а?тар айларында, Орталы? Антарктидада орташа айлы? радиация жиынты?ы Жер шарында?ы е? жо?ары к?рсетк?шке (30 ккал/см2) жетед?. Б?ра?, келет?н жылуды? 90%-?а жуы?ы м?з жамыл?ысымен ша?ылысып, ?лем ке??ст?г?не ?айта кетет?нд?ктен, ??рлы?ты? жылыну м?мк?нш?л?г? ?те т?мен. Континентт?? орталы?ында ?ыс?ы орташа температура –60 – 72? С-?а дей?н, жаз айларында –30? – 50? С-?а дей?н, ал жа?алауларда ?ыста –18? С, жазда –20?С-?а дей?н ?згеред?. Жауын-шашынны? жылды? м?лшер? 30 – 50 мм, жа?алауларда 700 мм-ге дей?н жетед?, нег?з?нен ?ар к?й?нде т?сед?. Суы? ауа Антарктиданы? ?шк? аудандарынан шетк? б?л?ктер?не ?арай ?оз?алып, а?ынды желдерд? ту?ызады (орташа жылды? жылдамды?ы 12 м/с), ол циклонды? ауа а?ынымен ?осыл?ан кезде те??з дауылына айналады (жылдамды?ы 50 – 60 м/с., кейде 90 м/с-?а жетед?). Басым б?л?г?нде жылды? 340 к?н? ?арлы борандар со?ып т?рады.
Жануарлар мен ?с?мд?ктер д?ниес?
[??деу | ?айнарын ??деу]Антарктидада?ы т?рш?л?к д?ниес? ?те ж?та?. Онда те??з ??старыны? 13 т?р?, антарктикалы? суларда итбалы?тарды? – те??з п?л?, те??з мысы?ы, Уэдделл итбалы?ы, шаян жег?ш итбалы? ж?не те??з ?абыланы деп аталатын 5 т?р? мекендейд?. ??рлы?ты? на?ыз жа?алаулы? б?л?г?нде пингвиндерд?? император ж?не Адели атты т?рлер? т?рш?л?к етед?.
?с?мд?ктер? нег?з?нен м?ктер (75 т?р?), ?ыналар (300-ге жуы? т?р?) ж?не балдырлардан (?ызыл, жасыл, к?к-жасыл, сары балдырлар) ??рал?ан. Антарктида т?бег?нде аласа г?лд? ?с?мд?ктерд?? 10 ша?ты т?р? кездесед?, олар ш?раттарда ша?ын шал?ынды ала?дар т?зед?.
Антарктиданы зерттеу ж?мыстары
[??деу | ?айнарын ??деу]??рлы?ты ж?не оны? жа?алау б?л?г?н ?ылыми т?рде зерттеуд? Роберт Скотт экспедициясы баста?ан. Ж?йел? халы?аралы? геофизикалы? зерттеу ж?мыстары 1957 ж. басталды. 11 ел ??рлы? пен оны? жа?алауында?ы аралдарда 57 база ??рып, ?ылыми-зерттеу ж?мыстарын ж?рг?зд?. ?р ел ?алымдарыны? басшылы?ымен ?йымдастырыл?ан экспедициялар ??рлы?ты б?рнеше рет кес?п ?т?п, О?т?ст?к полюс, геомагнитт?к ж?не ?жетуге ?иын? полюстерге жоры?тар жасалды, т?ра?ты зерттеулер мен бай?аулар ж?рг?зд?. Со??ы жылдары Антарктидада ж?зден астам ?ылыми-зерттеу стансалары б?к?л жыл бойы ж?не маусымды? ж?мыс ж?рг?зед?. Онда 16 мемлекетт?? зерттеуш?лер? ?зара байланыста ж?мыс жасайды. Антарктида ?ойнауында мол кен байлы?тарыны? (тас к?м?р, тем?р, слюда, графит, алтын, уран, молибден, мыс, никель, ?ор?асын, мырыш, к?м?с, титан, т.б.) ?оры бар екенд?г? аны?талды ж?не оларды? кейб?реулер? ?нд?р?ле бастады. Антарктида таби?атын зерттеп б?лу планетамызда?ы т?рш?л?к дамуыны? ?ткен? мен болаша?ы арасында?ы байланысты аны?тау?а м?мк?нд?к беред?. ?с?ресе ол ??рлы? – м?хит – атмосфера – м?здану процестер? арасында?ы байланысты аны?тауда нег?зг? буын болып табылады.
Антарктика – Жер шарыны? о?т?ст?к поляр айма?ы. Антарктиканы? (грекше ant? – ?арсы, arkt?os – солт?ст?к) таби?и шекарасы ?те ай?ын бай?алады. Ол д?ниеж?з?л?к м?хитты? бетк? суларыны? б?ршама жылы ж?не кер?с?нше мейл?нше сал?ын б?л?ктер?н?? араласатын айма?ы – антарктикалы? конвергендену белдем? ар?ылы ?тед?. Б?л шекара нег?з?нен 48 – 60? о?т?ст?к енд?к аралы?ында орналас?ан. Поляр айма?ын алып жат?ан Антарктиканы? аума?ы шамамен 52 млн. км2. Оны? ??рамына бет?н ?алы? м?з жамыл?ысы жауып жат?ан Антарктида ??рлы?ы мен о?ан жал?ас жат?ан Александр ? жер?, О?т?ст?к Шетланд, О?т?ст?к Оркней, О?т?ст?к Сандвичевтер, О?т?ст?к Георгия, Баллени аралдары мен арал топтары ж?не ??рлы? жа?алауын шайып жат?ан, шартты т?рде О?т?ст?к м?хит деп аталатын – Тыны?, Атлант, ?нд? м?хиттарыны? антарктикалы? б?л?г? енед?. ??рлы? жа?алауында?ы ?айра?дарда Росс, Уэделл, Беллинсгаузен, Ынтыма?, ?арышкерлер те??здер? бар. Уэделл ж?не Росс те??здер?н?? елеул? б?л?г?н ?айра?ды м?зды?тар бас?ан. ?ыс кез?нде м?хитта?ы ?ал?ыма м?зды?тар шекарасы солт?ст?кте ашы? м?хит айдынында 50? о?т?ст?к енд?ктерге дей?н жет?п, аума?ы 20 млн. км2 болады. Б?р жылды? м?зды? ?алы?ды?ы 1,5 – 2 м-ге жетед?, к?п жылды? м?здар м?зтау т?р?нде кездесед?. Антарктика Арктикамен салыстыр?анда таби?атыны? ?аталды?ымен ерекшеленед?. Онда жер шарыны? е? суы? полюс? орналас?ан (89,2?С).
2012 жылы ?а?тар со?ында Ресей ?алымдары Антарктида м?зын 30 жыл б?р?ылап, 4000 метр тере?д?ктен ?лемдег? аса ?р? т?щы к?лд? тапты. Ол к?л жал?ыз емес екен. М??г?л?к м?зды айма?та ?р?л?-уа?ты 80 к?л бар болып шы?ты. Егер де ол сулар?а ?олжет?мд? болса, жер бет?ндег? халы?ты 150 жыл ауызсумен ?амтамасыз етуге болады екен. Б?ра? т?щы су м?з астында, тым тере?де жатыр
К?л?к ж?не ?атынас
[??деу | ?айнарын ??деу]Антарктидада ??р?а? жерде саяхат жасау ед?у?р дамы?ан. Елд?? к?б? моторлы к?л?к т?рлер?н пайдаланады. К?л?ктерд?? д??гелектер? ?деттен тыс жалпа?, онымен м?зда ж?ру ы??айлы. Терра Бас (адам таситын автобус) - Мак-Мёрдодан ?шу ала?ына дей?н адам тасу?а арнал?ан к?л?к. К?л?ктерд?? к?пш?л?г? шынжыр табанды. Жалпа? д??гелект? к?л?к т?рлер?не ?ара?анда, шынжыр табанды к?л?к т?рлер? ?лде?айда жайлы. ?ша? пен т?к?ша? - ?уе ?атынасыны? б?рден-б?р т?р?. Олар адамдарды Антарктида?а немесе зерттеу орталы?тарына апарып, алып ?айту кез?нде ?олданылады. Антарктидада т?к?ша?ты? ?ш т?р? пайдаланылады.
Мак-Мёрдо - Антарктидада?ы жал?ыз айла?. Жа?алау?а жа?ын орналас?ан к?птеген бекеттерде з?к?р тастау?а болатын т?ра?тар бар. Ж?кт? кемеден жа?а?а ?айы?, баржа ж?не т?к?ша?ты? к?мег?мен т?с?ред?. Антарктидада ?атынас ??руды? ?арышты? ж?йелер? орнатыл?ан. Соны? ар?асында ?алымдар сырт?ы д?ниемен байланысын ?збейд?. Хабарлама т?р?ндег? м?л?меттер алумен ?атар, телефонмен де хабарласып т?рады. Бекеттерге жедел пошта тек жаз мезг?лдер?нде ?ана кел?п-кетед?.
?ызы?ты деректер
[??деу | ?айнарын ??деу]- Антарктида — жер бет?ндег? ыл?алдылы?ы барынша т?мен, е? би?кте орналаскан ??рлы?.
- 1978 жылы 7 ?а?тарда Эмилио Маркос де Пальма деген с?би осы ??рлы?та ту?ан т???ыш с?би рет?нде т?ркелд?.
- Ламберт м?зды?ы — Антарктидада?ы ж?не б?к?л ?лемдег? е? ?р? м?зды?.
- Антарктидада?ы м?з ?абаты ери ?ал?ан жа?дайда, ?лемдег? барлы? те??з де?гей? 60- 65 метрге к?тер?лер ед?.
- Антарктиданы? ?алы? м?зы — осы ??рлы?ты? е? би?к жер? саналады. М?зыны? ?алы?ды?ы орта есеппен 2300 метр шамасында.
- Мак-Мёрдо бекет?не 1000- нан аса ?алым, ?она? ж?не турист б?рден сыйып кетед?. Зерттеуш?лер ?атарына биологтар, геологтар, м?хиттанушылар, физиктер, астрономдар, гляциологтар (м?з- ды?танушы) ж?не метеорологтар к?ред?.
- Хэллей бекет?нде 1985 жылы ж?рг?з?лген ?лшеу ж?мыстарыны? н?тижес?нде озон ?абатында тес?кт?? бары м?л?м болды.
- Моусон бекет? электр ?уатыны? 70 пайыздан астамын жел генераторларыны? ар?асында алады.
- Антарктиданы? ?уа? ал?аптарында ек? миллион жылдан бер? жа?быр жаума?ан.
- Жер бет?ндег? метеорит ?здеуге е? ?олайлы жер — Антарктида ??рлы?ы.
- Антарктидада теледидар хабарын тарататын жал?ыз бекет бар. Ол алты арналы кабельд? ж?йе ар?ылы ж?мыс ?стейд?.
- ??рба?а Антарктидадан бас?а ??рлы?ты? б?р?нде т?рш?л?к етед?.
Дерекк?здер
[??деу | ?айнарын ??деу]- Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во ?Наука?, 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
| ||||||||||||||||||||
