成龙加冕奥斯卡 《铁道飞虎》等动作喜剧受世界关注
| Африка | |
.svg) | |
| Африка ??рлы?ы | |
| Территория | 30 221 532 км2 |
| Халы? саны | 1,1 млрд (2013)[1] адам |
| Ты?ызды?ы | 30,51 адам/км2 |
| Этнохороним | африкалы?тар |
| Енед? | 55[2] мемлекет |
| Т?уелд? айма?тар | |
| Т?лдер? | Африка т?лдер? ?ара?ыз |
| Уа?ыт белдеулер? | UTC-1 — UTC+4 |
| ?р? ?алалары | Африка миллионер ?алалар т?з?м? |
 Африка Орта??орда | |
Африка — аума?ы жа?ынан Еуразиядан кей?нг? ??рлы? ж?не д?ние б?л?г?.
?ыс?аша м?л?мет
Жер?н?? аума?ы 29,2 млн. км2 (аралдарымен б?рге 30,3 млн. км2). Т?р?ыны 887,9 млн. адам(2010 жыл?ы м?л?мет ). Солт?ст?ктен о?т?ст?кке ?арай 8000 км-ге, батыстан шы?ыс?а ?арай 7500 км-ге (Сахарада) созыл?ан, о?т?ст?г?ндег? ен? 810 км. Жа?алауыны? жалпы ?зынды?ы 30500 км. Африканы экватор сызы?ы ортасынан кес?п ?тед?. ??рлы?ты солт?ст?г?нде Жерорта те??з?, батысында Атлант м?хиты, шы?ысында ?нд? м?хиты мен ?ызыл те??з? сулары шайып жатыр. Солт?ст?к-шы?ысында ж???шке Суэц мойна?ы (112 км) ар?ылы Азиямен жал?асады. Гибралтар б??азы ар?ылы Еуропаны? Пиреней т?бег?нен б?л?нген. ?р? шы?ана?тары Гвинея, Сидра. Е? ?лкен т?бег? – Сомали, ??рлы?ты? шы?ысында – Мадагаскар, Занзибар, Сокотра, Мафия, Пемба, Комор, Маскарен, Амирант ж?не Сейшель аралдары, батысында – Мадейра, Канар, Жасыл м?й?с, Гвинея шы?ана?ында Аннабон, Сан-Томе, Принсипи, Фернандо-По аралдары орналас?ан.
Жер бедер?
Ойпаттары мен аласа жазы?тары к?б?не жа?алауда орналас?ан (Сенегал, Гвинея жа?алауы, Сомали, Мозамбик, Жерорта те??з? жа?алауы). Экватордан солт?ст?кке ?арай Африканы? к?п жер?н Сахара ж?не Судан жазы?тары мен ?ст?рттер? алып жатыр. Сахараны? солт?ст?к-батысында Атлас таулары (Тубкаль, 4165 м), шы?ысында ?ызыл те??зд? бойлай Этбай жотасы (Асотериба 2216 м) созылып жатыр. Ол о?т?ст?г?нде Эфиопия таулы ?ыратына (Рас-Дашан, 4623 м) ?ласады. Б?л таулы ?ыратты? аралы?ында Африканы? е? тере? ойысы – Афар жатыр. Оны? солт?ст?к-батысында Камерун жанартауы (4070 м), солт?ст?г?нде Азанде, батысында О?т?ст?к Гвинея ?ыраты, о?т?ст?г?нде Лунда-Катанга ?ст?рт?, шы?ысында Шы?ыс Африка таулы ?ыраты ?оршай орналас?ан. Олар с?нген ж?не ?л? с?нбеген жанартау конустарына, я?ни батысында Рувензори (5109 м), Карисомба (4507 м), Рунгве (3175 м), шы?ысында Элгон (4322 м), Кения (5199 м), Меру (4567 м), Килиманджаро (5895 м) тауларына жал?асады. О?т?ст?кке ?арай ж?рген сайын жер бедер? б?рт?ндеп аласарып, Калахари ойысы ар?ылы Кап ж?не Айдаhар (Дракон) тауларына ?ласады.
Пайдалы ?азбалары
Африка жер? ?азба байлы?тар?а ?те бай, ?с?ресе, минерал кендер?н?? ?оры к?п. М?най мен газды? ?р? кен орындары Нигерияда, Ливияда, Египетте, Алжирда, ал тас к?м?рд?? ?р? кендер?, О?т?ст?к Африка Республикасы жер?нде табыл?ан. Кобальт пен мысты? аса ?р? ?оры Замбия мен Конгода, алмас, платина, алтын кендер? О?т?ст?к Африка Республикасында, уран Нигерия мен Намибия жер?нде шо?ырлан?ан.
Топыра?ы
Африканы? тропикалы? аралы? жерлер?нде топыра? латерритт?к процесспен ??рал?ан. Оны? ыл?алды, м?нг? жасыл ормандары - экваторлы? б?л?г? ??нарлы ?ызыл-сары латерит топыра?ты жерлер. ?зендер баяу а?аиын Конго ойыс батыс б?л?г?н?? топыра?ы латерит-глей топыра? ж?не тропикт?к батпа?ты топыра?. Жапыра?ын т?с?рет?н м?нг? жасыл аралас ормандар мен ыл?алды саванналарда ?ызыл топыра?, ??р?а? саванна ш?лейтте ?ызыл ?о?ыр жцне карбонатты ?ыз?ылт топыра? пайда болды. Суданны? ?азан ш???ырлары мен Шы?ыс ж?не О?т?ст?к Африка - нег?з?нен гидроморфты ?ара топыра?ты? ж?не тропикт?к батпа? топыра?ты жерлер. Шы?ыс Африканы? о?т?ст?г? мен О?т?ст?к Африка ?жепт?у?р ?ызыл ?ош?ыл топыра?ты келед?. Оазистерге шал?ын-сор ж?не сор топыра? т?н. Африканы? жерортате??зд?к климатты, субтропикт?к белдеу?ндег? карбонатты, гипсты ?ош?ыл топыра?, не??рлым ?уа? аудандарда с?р ?ош?ыл топыра? ш?лейт пен ш?лде с?р топыра? кездесед?.
Климаты
Африка тропикт?к белдеулер аралы?ында орналас?анды?тан, жер? ?те ?атты ?ызады. Жаз айларында?ы орташа температурасы ??рлы?ты? барлы? б?л?г?нде дерл?к 200С-тан жо?ары, Сахара мен Суданны? солт?ст?г?нде 350 – 380С-?а жетед?. Жер шарында?ы е? жо?ары температура +580С 1933 жылы Сахараны? (?л-Азизия) Жерорта те??з? жа?алауында т?ркелген. Жылды? жауын-шашынны? е? к?п т?сет?н жер? Гвинея шы?ана?ы жа?алауында?ы Камерун тауыны? беткей?нде (10470 мм, Дебунджа), ал е? аз жауын-шашын м?лшер? Сахарада (0,5 мм, Асуан ?аласы) т?ркелген. Географиялы? ерекшел?г?не ?арай Африка аума?ы ысты?, ыл?алды экваторлы?, ауыспалы ыл?алды (муссонды?), субэкваторлы?, ысты? ?р? ??р?а?, континентт?к, тропикт?к ш?л, ысты? ыл?алды тропикт?к ж?не субтропикт?к жерортате??зд?к климат белдеулер?не б?л?нед?.
?шк? сулары
Африка- ?лкен ?зендер ??рлы?ы.[3] Ол ??рлы? ?шк? суларыны? жылды? а?ыныны? м?лшер? (5400 км3) бойынша Еуразия мен О?т?ст?к Америкадан кей?нг? орында т?р. ?зендер экватор т???рег? мен ??рлы?ты? о?т?ст?к-шы?ыс жа?алауында жи?. Ш?лд? аудандарда, ?с?ресе, Сахарада климатты? ертеде ыл?алды бол?анын а??артатын ??р?а? ?зен арналары (вади) к?птеп кездесед?. ?р? ?зендер? – Н?л (6671 км, д?ние ж?з?ндег? е? ?зын ?зен), Конго, Замбези, Нигер, Оранж.[4] Н?лд?? су алабыны? ке?д?г? соншалы?. ол б?к?л Африка ??рлы?ыны? оннан б?р б?л?г?н торлап жатыр. Н?л Руанда мен Эфиопияаны? таулы айма?тарынан бастау алып, о?т?ст?ктен солт?ст?кке ?арай ?арай а?ады. Оранж ?зен?н?? т?менг? б?л?г? Калахари мен Намибия ш?лдер? ар?ылы а?ады. ?зенн?? са?асында ?те бай гау?ар кен? бар. Асау Нигер ?зен? Батыс Африканы? бес мемлекет?н?? ?ал?ы ?ш?н азы? пен су к?з? болып отыр. Африканы? жиырмадан астам тайпасы т?рш?л?г?н Нигермен байланыстырып, осы ?зенге ?м?т артады. Заир ( Конго) ?зен? ?зынды?ы жа?ынан ?лемде бес?нш? орында. Ал ?ара ??рлы?та солт?ст?к шы?ыс Африкада?ы Н?лден кей?н ек?нш? орында. Замбези - Африканы? Н?л, Заир, Нигер ?зендер?нен кей?нг? т?рт?нш? ?зен ж?йес?. Ол Орталы? Африкадан ?нд? м?хитына ?арай алты мемлекетт?? жер?нен а?ып ?тед?. Лимпопо ?зен? Ботсванадан бастау алады.[3] ?зен арналарында шо??алдар мен сар?ырамалар к?п кездесед?. Замбези ?зен?н?? бойында ата?ты Виктория сар?ырамасы бар (би?кт?г? 120 м, ен? 1800 м). ??рлы?та?ы ?зендерд?? гидроэнергетикалы? м?мк?нд?г? ?те жо?ары. ?р? артезиан алаптары Сахара мен Калахари жер?нде жатыр. Африка к?лдер?н?? ?р?лер?: Виктория, Танганьика, Ньяса, Рудольф, Чад.
?с?мд?ктер д?ниес?
Африкада г?лд? ?с?мд?ктерд?? 40000-нан астам т?р? бар, оны? 9000-?а жуы?ы тек ?ана осы ??рлы?та ?сет?н ?с?мд?ктер. ??рлы?ты? 8%-ын ыл?алды тропикт?к орман (гилея), 35%-ына жуы?ын саванна ж?не сирек орман, 40%-ы ??рлы?ты? ш?л мен ш?лейт белдем? алып жатыр. Гвинея жа?алауы мен Конго ойысында?ы ыл?алды экваторлы? орманда а?ашты? 300-ден астам т?р? бар. Олар б?рнеше ?абатты болып ?сед?, е? би?к ?сет?н а?аштар – пальмалар (би?кт?г? 60 – 70 м-ге жетед?). Оларды? алып фикус, май ж?не шарап пальмасы, сейба, ?ола а?аштары сия?ты т?рлер? бар. Т?менг? б?л?ктерде банан, папоротниктер, либериялы? кофе а?ашы ж?не каучук берет?н а?аш т?р?здес лиана, ландольфия, ротанг пальмасы кездесед?. Саваннаны? нег?зг? а?ашы – баобаб. Оларды? аралы?ында би?кт?г? 2 – 3 м, кейде 5 м-ге жетет?н п?л ш?б?, дум пальмасы, май пальмасы ?сед?. Сахара мен Калахари ш?лдер?н?? ш?раттарында ??р?а?шылы??а т?з?мд? ?с?мд?ктерден жусан, жанта?, акация, ??рма пальмасы, Намиб пен Карру ш?лдер?нде суккулентт? ?с?мд?ктерден с?тт?ген, вельвичия тарал?ан. Африка – кофе мен ??р?а?шылы??а т?з?мд? бидайды? отаны.
Жануарлар д?ниес?
Африкада жануарлар ?те к?п ж?не алуан т?рл?. ??рлы? с?т?орект? жануарлар?а, ?с?ресе, т?я?ты жануарлар?а бай. Жер шарында?ы 51 туыс?а б?р?кт?р?лет?н с?т?орект?лерд?? 1/4-? осында шо?ырлан?ан. Тек ?ана Африка?а т?н жануарлардан африка п?л, кер?к, зебр, адам т?р?здес маймылдар – шимпанзе мен горилла, басы итке ??сас маймылдар павиан мен мандрил, сондай-а? бегемоттар, Мадагаскар аралы?ында?ы лемурды атау?а болады. ??рлы?ты? жануарлар д?ниес? 19 ?асырда, ?с?ресе, 20 ?асырды? басында аяусыз ?ыру н?тижес?нде к?рт азайып кеткен. ?аз?р ??рлы? бойынша 150-ден астам ?лтты? саяба?тар, ?оры?тар, ?амашаулар ??рыл?ан. ?р? ?лтты? саяба?тар?а Рувензори, Кения, Серенгети, Вирунга, Цаво, Кафуэ, Калахари-Хемсбок, Крюгер, Намиб жатады.
Тарихы
Африка туралы м?л?мет ?те ерте кезден-а? белг?л? бол?ан, ?с?ресе, оны? жерортате??зд?к жа?алауында?ы ?р? мемлекеттер туралы деректер к?п. Египет пер?ауынында ?ызметте ж?рген финикиялы?тар б?зд?? заманымыздан б?рын?ы 600 жылы шамасында б?к?л ??рлы?ты айнала ж?з?п шы??ан. 14 ?асырда марокколы? араб ?бу Абдаллах ибн-Баттута ?аз?рг? Сомали мемлекет? айма?ын, кей?ннен Мали мен Тимбукту жерлер?не саяхат жасап, зерттеген. ??рлы?ты б?зд?? заманымызда е? ал?аш рет ?нд?стан?а баратын ?ыс?а жол ?здеу ма?сатында Васко да Гама (1497 – 1498) бас?ар?ан португал экспедициясы айналып шы??ан, б?ра? ??рлы?ты? ?шк? б?л?г?не ешк?м тере?деп енбеген. Тек 19 ?асырда?ы отаршылы? нау?аны кез?нде к?птеген зерттеу ж?мыстары ж?рг?з?лген. Оларды? ?ш?нде а?ылшын саяхатшысы Давид Ливингстонны? 1840 – 1870 жылдары ж?не орыс саяхатшысы Василий Юнкерд?? 1876 – 1896 жылдары зерттеулер?н атау?а болады.
Мемлекетт?к жа?дайы
Африканы? ?аз?рг? саяси картасында 55 мемлекет бар. Оларды? ?шеу?нде конституциялы? монархия (Марокко, Лесото, Эсватини), Намибияда федерациялы? республика, ал ?ал?андарында республикалы? мемлекетт?к ??рылым орны??ан. Африка елдер?н?? к?пш?л?г?нде шаруашылы?ты? б?р жа?ты мамандануы, я?ни экспорт?а ба?ыттал?ан шик?зат немесе азы?-т?л?к ?нд?ру са?тал?ан.
Африка тайпалары
Африка осыдан 8-5 млн жыл б?рын ал?аш?ы адамдарды? отаны бол?ан. ?аз?рг? та?да б?л ??рлы?ты, нег?з?нен жерг?л?кт? т?р?ындар мекендейд?. Дегенмен Африкада?ы б?р мемлекетт? ек?нш?с?мен салыстыру ?иын. Олар ?рт?рл? т?лде с?йлейд?, д?ни-?станымдары, салттары б?р-б?р?нен ?згеше.
Африкалы? бетперделер
Африкалы? бетперделерд?? тарихына ??г?лсек, оларды? ежелг? тас д?у?р?нде пайда бол?анына к?з жетк?зем?з. Ойын кез?нде киет?н бетпернен? африкалы?тар тер?ден, матадан ж?не бас?а да а?аш т?рлер?нен жаса?ан. Африкалы? бетперделер ?лемдег? ?нертанушыларды? ?ш?нде ерекше орын алады. ?нер туындылармен жина?таудын айналасатын мамандар тамаша бетперден? ?те ?ымбат?а ба?алайды. Бетперде жасау д?ст?р? африкалы?тар ?м?р?нде тарихи, м?дени айры?ша ма?ыз?а ие.
Африка ш?лдер?
Африка жер бет?ндег? е? ?лкен ш?л - Сахара ш?л?н?? отаны. ??рлы?та нег?з?нен ?ш ш?л бар: Сахара, Намбий ж?не Калахари. Жыл бойы к?н с?улес? т?с?п т?ратын алып жазы?тар Африканы? ау?ымды б?л?г?н ?амптып жатыр. Ш?л даланы ?з?н?? ??р?а? са?алары кес?п ?тед?, м?нда ??р?а?шылы??а шыдамды б?лттар ?ана тамыр жаяжы. Карас пен Хун сия?ты к?шкентай тау т?збектер? де кездес?п ?алады.
Сахара ш?л?
Сахара ш?л? жер бет?ндег? е? ысты? мекендерд?? б?р?. Б?л ?лкеге жылына шамамен 8 см-дей ?ана жауын-шашын т?сед?. Т?пт? е? жа?бырлы айма? деген?н?? ?з?не жауын аптасына ек? рет жауып содан б?рнеше жыл тамшы тамбай ?алуы да м?мк?н. Сахара ш?л? Солт?ст?к Африканы? 9 400 000 шаршы ша?ырымын алып жатыр. Нарлар ж?не ешк?лер ?ана ш?лге шыдамдылы? танытады.
Дерекк?здер
- ↑ 2013 World Population Data Sheet. Population Reference Bureau (2013).
- ↑ How many countries in Africa? How hard can the question be?
- ↑ a b Балалар?а арнал?ан танымды? энциклопедия. Географиялы? айма?тар, 24-бет
- ↑ Балалар Энциклопедиясы, II- том
Сырт?ы с?лтемелер
- Malimetter.kz Африка реферат (?аза?ша)
- Malimetter.kz Африка территориясын геологиялы зерттеу реферат (?аза?ша)
 | Б?л ма?аланы Уикипедия сапа талаптарына лайы?ты болуы ?ш?н уикиленд?ру ?ажет. |
| ||||||||||||||||||||
